آخرین مطالب
امکانات وب
تجلّی عشق عرفانی درمثنوی
مقاله ای از
حسن ابراهیم زاده
کارشناس ارشدزبان وادبیات فارسی
دبیردبیرستان های ناحیه ی دوارومیه
ومدرس دانشگاه پیام نورشاهین دژ
«تجلّی عشق عرفانی درمثنوی» حسن ابراهیم زاده
هرچه جزعشق است شدمأکول عشق دوجهان یکدانه پیش نول عشق
عشق زاوصاف خــــــدای بی نیــــاز عاشقـی برغیراوباشدمجـــــــاز
بامحمدبودعشق پاک جفـــــــــــت بهرعشق اوخدالئلاک گفـــت
گرنبودی بهره عشـــــق پـــــاک را کی وجودی دادمی افـلاک را؟
من بدان افراشتم چــــرخ سنـــــــی تاعلوّ عشـــق رافهمی کــــــنی
چکیده
معشوق- آنچه عاشق بدان عشق می ورزدوخواهان وصال آن می شود- درشعرفارسی ازآغازتادوره ی مولوی بیشترجنبه ی زمینی داشته واغلب برزنی لطیف وخوب رووندرتاَبرپسری صاحب جمال اطلاق شده است.اگرچه درشعرشاعران عارف ویادراشعارعارفانه ی دیگرشعرابه ویژه عراقی، خواجوی کرمانی، سعدی وحافظ شیرازی درمعنای معشوق عرفانی هم استعمال شده است.درموردمولوی که آسمان شعرو عرفان درادبیات فارسی است؛تجلی عشق وعرفان درشعراوبه اوج خودرسیدوباپَرعشق به سوی ذات بی همتای پروردکاربه پروازدرآمد.صرف نظرازداستان های عاشقانه ومباحثی که درارتباط باعشق زمینی آنها درلابه لای حکایت های مثنوی آمده است ودربیشترآن هادرپایان داستان،نتیجه گیری عرفانی شده است می توان گفت تمام آثارمولوی،هرجاوهرکلمه ی آن،غرق ازمضامین عشقی وعرفانی وسرشارازفلسفه ی عشق به ذات معبودومعشوق ازلی است.به ویژه غزلیات شمس که لفظ به لفظ آن،سخن ازعشق است ومارابا آن کاری نیست.مقاله ی حاضربه نگرش وی درمثنوی درباره ی عشق عرفانی پرداخته است.
کلمات کلیدی:مثنوی،عشق عرفانی،تجلّی عشق
مقدمه
یکی ازکلماتی که به کهن سالی بشرودیرینگی جهان وجودداردویکی ازپربسامدترین واژه ها درادبیات فارسی وبلکه درادبیات هرملتی«عشق» می باشد.«عشق نه به معنی عامیانه ومحدودی که همگان ازآن فهم می کنند،بلکه به مفهوم عالی ووسیع خود،اساس ونیروی همیشگی جهان مادی است.»
ص.4عشق وعرفان واساس خلقت جهان قرارگرفته است.
گرنبودی عشق،هستی کی بدی کی زدی نان برتووکی توشدی
ب.2013د.پنجم
«خواه این عشق بامعیارمادیات ومعنویات،ویاازدیدگاه فلسفه وحکمت دیده وسنجیده شود.به هرحال نیرویی است که یابه جبرویابه اختیار،ازراه ضمیرناخوداگاه ویاآگاه،عالم هستی رابه کمال جویی وحدوث تازه،و کامل ترازناقص برمی انگیزد.»
ص.4عشق عرفان باورصوفیه وعرفا درباب عشق براین است که:
گرعشق نبودی سخن عشق نبودی چندین سخن نغزکه گفتی؟که شنودی؟
وربادنبودی،که سرزلـــف ربودی رخساره ی معشوق به عاشق که نمودی؟
«تاریخ شعروادب فارسی گواه است که عشق بزرگ ترین انگیزنده ی هیجان های لطیف وشاعرانه ی درون آدمی است و.هرچه این عشق بیشترازخاستگاه معنویت وجذبه شور خداوندی سرچشمه گرفته باشد،پوینده ی راه عشق راه – اگرطبعی موزون باشد- جانسوزتروبی پرواتربه نغمه سرایی وامی دارد. به همین مناسبت است که جلوه های عشق عرفانی درادبیات شعرفارسی،بزرگ ترین وجاودانه ترین سرمایه را به آن بخشیده،شعرفارسی رالزهرنظرمستغنی کرده است.»
ص.186همان ازجمله ی این پویندگان،مولوی می باشدکه باسرودن اشعارعارفانه ی خودادبیات فارسی راازحیث عشق عرفانی بی نیازنموده است.«به ویژه درغزلیات جانسوز شمس»ازآنجایی که سخن درباب زندگی وشرح حال این عارف بزرگ قرن هفتم درکُتُب تذکره وتاریخ ادبیات به تفصیل بیان شده است نگارنده این سطور درصددبیان ابیات مولوی درمثنوی درباب عشق،به ویژه عشق عرفانی است.
عشق
درباره ی عشق،تاکنون کتاب ها ورساله های فراوانی به وسیله ی استادان ادب فارسی یاروان شناسی و دانشجویان این دورشته ویادیگرعلاقه مندان این موضوع،نگاشته شده است.وهمه نیزمعترف ومعتقدهستند که هنوزاین پدیده ی رازناک هستی،چنان که بایدشناخته نشده است.جراکه به تعبیرسنایی«عشق آمدنی است نه آموختنی»وبه گفته ی مولوی:گرچه تفسیرزبان روشن تراست لیک عشق بی زبان روشنتراست بااین وجود«لغت نامه نویسان درلغت نامه های خود،تعاریف متعددی بیان کرده اندکه به برخی ازآن هااشاره می شود:
1- به حدّافراط دوست داشتن.
2- دوستی مفرط،محبت تام.
3- افراط درحب عفاف یافسق
4- بیماری باوسواس،مانند؛مالیخولیا.»
صص.37-38هفت بیت آسمانی
این واژه ی زیبابابسامدبالایی که درادب فارسی دارد«درقران کریم به لفظ عشق نیامده است ودرداستان یوسف وزلیخا شدت عشق به «شغف وحبِ» تعبیرشده وگفته است:وقال نسوۀ فی المدینه امرأت العزیز تراودفتیها عن نفسه قدشغفهاحباانّالنریهافی ضلال مبینٍٍ»یعنی«زنان گفتند،درشارستان مصر،زن عزیز،تن غلام خودمی جویدخودرا،مهرغلام دردل آن زن پرشدوتاپوست دل رسید،ماآن زن رادرگمراهی آشکارا می بینیم.»
ص.281مقدمه ای برمبانی عرفان وتصوف
سیدجعرسجادی درکتاب فرهنگ اصطلاحات وتعبیرات عرفانی درموردعشق آورده اندکه:«عشق مهم ترین رکن طریقت است واین مقام راتنهاانسان کامل که مراتب ترّقی وتکامل راپیموده است درک می کند ،عاشق رادرمرحله ای کمال عشق ،حالتی است که ازخودبیگانه ونااگاه می شودواززمان ومکان فارغ،واز فراق محبوب می سوزدومی سازد.» ص581فرهنگ اصطلاحات وتعبیرات عرفانی
بهرحال عشق بزرگ ترین مقاله ی عرفانی اسلام ومکاتب ومذاهب عرفانی است.ومهم ترین پیام برخی ازشعرای نامدارایران چون سنایی،سعدی،عراقی،عطار،حافظ و...است.ورابطه ای است قلبی بین دوموجود که چون به نحوکامل برقرارشود،عاشق رادرمعشوق فانی می سازد.
«عشق درادبیات منظوم فارسی دوجلوه ی بزرگ دارد،نخست عشق انسانی که ازمثنوی های رودکی و عنصری نشأت گرفته،درمثنوی های نظامی به اوج خودرسیده ومعشوقان بزرگ چون خسرو،شیرین وفرهاد ،یوسف وزلیخا،لیلی ومجنون،اورنگ وگلچهرونظایرآنهاپرورده،یاحدیث انان رابه مبالغه ی شاعرانه بیان کرده است وباغزل بهترین وموجزترین قالب بیانش رایافته است که اوج مطلقش درغزل سعدی وحافظ است.جلوه ی بزرگ ودوم عشق ،عشق الهی یاعرفانی است که ابتدادرمثنوی های سنایی وعطاردرخشیده و اوجش رادرمثنوی وغزلیات مولانا طی کرده است.» ص1167ج.2حافظ نامه
عشق درعرفان وآثارمنظوم ومنثورعرفانی ازقرن پنجم به بعدواردشدودرقرن ششم با آثارسنایی غزنوی ، نخستین جلوه گاه عشق عرفانی خودرانشان داد.شاعران دراشعارخوددرباب آن واوصاف این پدیده ی رازناک وزیبا،ابات دلنشین راسروده اندکه ازهمه مهم ترابیات زیبا ورسای خواجه حافظ درلابه لای دیوان غزلیات می باشد.باری چون هدف ازاین مقاله،بیان تجلی عشق عرفانی درمثنوی مولوی است به ابیاتی که این شاعرنامداردرباب عشق سروده اندپرداخته می شود.وبیان این نکته نیزلازم است که به راستی نمی توان بایاداوری چندبیت ازمثنوی،عشق واقعی مولوی راشناساندوعشق مولوی گونه ی اورادرشعرفارسی باز نمود.
سعی درتعریف عشق
بااین که عقل منکرعشق است وبه قول مولوی:
عقل جزوی عشق رامنکربود گرچه بنمایدکه صاحب سربود د.اول ب.198
اماوی ابیاتی رادربیات تعریف وتوصیف عشق بدین شرح سروده است:
علت عاشق زعلتهاجداست عشق اصطرلاب اسرارخداست د.اول.ب.110
عشق باشدلوت وپوت جانها جوع ازین رویست قوت جانها د.سوم.ب.3034
عشق آن شعله ست که چون برفروخت هرچه جزمعشوق باقی جمله سوخت د.پنجم.ب.588
درنگنجدعشق درگفت وشنید عشق دریایست قعرش ناپدید د.پنجم.ب.2732
هرچندکه مولوی درابیات فوق عشق رابه«شعله»،«اصطرلاب»،«دریا»و...مانندکرده است وبااین مانندگی قصددرتعریف آن داشته،امادرجای جای مثنوی ازبیان تعریف وتوصیف عشق ابرازناتوانی کرده است وچون دیگرشعرای نامدارمعتقداست که«عشق»قابل تعریف نیست.وبراین باوراست که عشق رابایدخود عشق شرح وتوصیف کند.
هرچ گویم عشق راشرح وبیان چون به عشق آیم خجل باشم ازآن
گرچه تفسیرزبان روشن تراست لیک عشق بی زبان روشن تراست
چون قلم اندرنوشتن می شتافت چون بعشق آمدقلم برخودشکافت
عقل درشرحش چوخردرگل بخفت شرح عشق وعاشقی هم عشق گفت
د.اول.ابات112-115
شرح عشق ارمن بگویم بردوام صدقیامت بگذردوآن ناتمام د.پنجم.ب2190
عشق راپانصدپرست وهرپری ازفرازعرش تاتحت الثری د.پنجم.ب.2192
مولوی نیزدرمثنوی ازمشکل بودن وپرخطربودن راه عشق دم می زندوخونی بودن عشق عرفانی راچنین بیان می دارد:
عشق ازاول چراخونی بود تاگریزدآنک بیرونی بود د.سوم.ب.4751
ویااین سختی عشق عرفانی را،توجه به تعلقات دیگرکه مانع وصول عشق حقیقی است می داند:
عامه راازعشق همخوابه وطبق کی بودپروای عشق صنع حق د.ششم.ب.1665
توبیک خواری گریزانی زعشق توبجزنامی چه می دانی زعشق
عشق راصدنازواستکبارهست عشق باصدنازمی آیدبدست
عشق چون وافیست وافی می خرد درحریف بی وفامی ننگرد
د.پنجم.ابیات1164-1166 تأثیرعشق
درمثنوی تأثیرگذاری عشق برجانداروبی جان وانسان این گونه به نظم کشیده شده است:
آتشست این بانگ نای ونیست باد هرکه این آتش نداردنیست باد
آتش عشقست کاندرنی فتاد جوشش عشقست کاندرمی فتاد د.اول.ابیات9-10
هرکراجامه زعشقی چاک شد اوزحرص وجمله عیبی پاک شد د.اول.ب.22
جسم خاک ازعشق برافلاک شد کوه دررقص آمدوچالاک شد
عشق جان طورآمدعاشقا طورمست وخرّموسی صاعقا د.اول.ابیات25-26
همچوکوره عشق راسوزیدنیست هرکه اوزین کوره باشدکوره نیست د.دوم.ب.1377
هیچ عاشق خودنباشدوصل جو که نه معشوقش بودجویای او
لیک عشق عاشقان تن زه کند عشق معشوقان خوش وفربه کند د.سوم.ابیات4393-4394
باغهاوقصرهاوآب رود پیش چشم ازعشق گلخن می نمود
عشق درهنگام استیلاوخشم زشت گرداندلطیفانرابچشم د.چهارم.ابیات865-866
عشق چون کشتی بودبهرخواص کم بودآفت بوداغلب خلاص د.چهارم.ب.1406
عاشقی کزعشق یزدان خوردقوت صدبدن پیشش نیرزدترّه توت د.پنجم.ب.2717
عشق جوشدبحرراماننددیگ عشق سایدکوه رامانندریگ
عشق بشکافدفلک راصدشکاف عشق لرزاندزمین راارگزاف د.پنجم.ابیات2736-2737
دورگردونهازموج عشق دان گرنبودی عشق،بفسردی جهان
بی اعتباری عشق مجازی
ما را در سایت ادبیات فارسی و عشقو معشوق دنبال می کنید برچسب : نویسنده : حسن adabiat بازدید : 379